CHARAKTERYSTYKA GRUPY ETNICZNEJ

Jako grupa etniczna górali Kliszczaków mamy swoją tradycję, obyczaje, które nas charakteryzują, a mieszanka folkloru Podhalańskiego z wpływami Krakowskimi, czyni nas jeszcze bardziej ciekawymi. Kolorytem i oprawą naszej kultury są przepiękne okolice i bogata przyroda, obok której nie sposób przejść obojętnie. Powinniśmy ją zatem szanować i pielęgnować. Naszą siłą są; wartościowi, pracowici ludzie, ich gościnność, obyczaje i Wiara w Boga, która daje nam siłę, abyśmy czerpali z życia to co mądre, dobre i najpiękniejsze.

Mówiąc o Kliszczakach charakteryzujemy ich najczęściej jako grupę przejściową pomiędzy Góralami a Lachami (Krakowiakami Zachodnimi). Ta grupa etnograficzna zamieszkiwała, w dużym przybliżeniu, obszar wyznaczony miastami Rabka – Sucha Beskidzka – Myślenice, mniej więcej pomiędzy górną Rabą, a górną Skawą. Od wschodu graniczyli z Zagórzanami, od południa z Podhalanami, od południowego-zachodu z Góralami Babiogórskimi, od zachodu z Góralami Żywieckimi, od północy z Krakowiakami Zachodnimi.

W Kalendarzu 2001 Stowarzyszenia Ziem Babiogórskich, Urszula Krzywda-Janicka przywołuje anonimowego autora Dziennika podróży etnograficznej między Kliszczakami w roku 1910 w poszukiwaniach za odzieniem ludowym – rękopisu znajdującego się w Archiwum Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Tenże autor podobnie jak W. Pol do terytorium Kliszczaków zalicza Pcim, Tokarnię, Krzczonów, Lubień, Łętownie, Tenczyn (Tęczyn) i dodaje do nich Bystrą Podhalańską i graniczącą z nią część Sidziny, Osielec, Toporzysko, Budzów, Harbutowice, Mucharz, Lanckoronę, Leśnicę (Łaśnicę), Stryszów, Zembrzyce, a także wsie obecnych Zagórzan: Kasinkę Małą, Kasinkę Wielką, Niedźwiedź, Olszówkę, podhalańską Rabkę i Spytkowicę, Mszanę Dolną, Obidowę i Stryszawę. Pomija natomiast wsie wymienione przez Pola: Bogdanówkę, Krzeczów, Skomielną Czarną, Stróżę, Trzebunię, Więcierzę, Więciórkę i Zawadkę – czyli wsie dzisiaj powszechnie uznawane za kliszczackie.

Pierwszy o Kliszczakach wspomina Wincenty Pol w 1851 roku (Rzut oka na północne stoki Karpat i przyległe im krainy). Jako kliszczackie wymienił następujące wsie: Trzebunia, Stróża, Więciórka, Więcierza, Zawadka, Pcim, Krzeczonów (Krzczonów), Krzeczów, Lubień, Bogdanówka, Tokarnia, Skomielna Czarna, Łętownia, Tenczyn. Charakteryzuje je w następujący sposób: Wsie przez Kliszczaków zamieszkałe legły w małej kępie obok siebie otoczone wyniosłymi działami około, a złączone tylko biegiem rzeki Raby.

Seweryn Udziela sytuuje Kliszczaków między Podhalanami (na południu) i góralami beskidowymi (na zachodzie). Zdzisław Szewczyk w Monografii powiatu myślenickiego Kliszczaków nazywa Góralami Myślenickimi i wylicza następujące wsie: Bogdanówkę, Lubień, Krzczonów, Krzeczów, Pcim, Tenczyn, Tokarnie, Trzebunię, Więciórkę i Więcierzę). Janusz Kamocki w Etnografii Karpat Polskich mówi o małej grupie góralskiej Kliszczaków zamieszkującej tereny wsi leżących między Jordanowem a Pcimiem. Aleksander Błachowski zaś, w swojej Etnografii dla turystów sytuuje Kliszczaków w okolicach Łętowni i jako granice podaje od wsch. Gorce, od pd. Podhale, od zach. Górale Beskidowi, od pn. Lachy.

Za najdokładniejsze ustalenie granicy między Lachami a Kliszczakami należy uznać badania Reinfussa, który podczas wyznaczania zasięgów terytorialnych poszczególnych grup etnograficznych kładzie główny nacisk na wychwytywanie właściwości gwarowych, cech stroju, budownictwa i trybu życia, charakterystycznych dla badanej ludności. Według niego przez Beskid Myślenicki granica regionu przebiegała wsiami: Bieńkówka, Trzebunia, Stróża, Pcim, Kasinka Mała. Natomiast na północ od tej linii ciągnął się niezbyt szeroki pas wsi o charakterze przejściowym: Harbutowice, Jasienica, Bysina, Węglówka.

Pierwszy nazwę Kliszczaki zanotował Wincenty Pol i tak wyjaśniał jej pochodzenie: Czternaście tylko wsi należy do tego małego rodu, który dla różnicy przez szyderstwo nazywany bywa kliszczakami, nosi bowiem w kliszcz ściągłe spodnie: sam siebie nazywa góralem. Definicją W. Pola posługiwał się również J. St. Bystroń zaznaczając jednocześnie, że nazwa ta natrafiła na wiele zastrzeżeń, ostatecznie jednak przyjęła się w literaturze etnograficznej – przyjmuje ją także S. Udziela, R. Reinfuss, J. Babicz. Wspomniany wyżej anonimowy autor Dziennika podróży etnograficznej…pisał podobnie jak Pol: Kilszczakami nazywają Górali nowotarskiego powiatu od rozciętych nogawic, które to rozcięcie mają tam nazywać kliszczami.

W wydanym w 1993 roku przez Dariusza Dyląga przewodniku zatytułowanym Beskid myślenicki, letni przewodnik krajoznawczo-turystyczny autor tak natomiast wyjaśnia pochodzenie nazwy tej grupy etnograficznej: Przezwiskiem Klysc, Klisc zwano najpierw mieszkańców północnych stoków Gorców, oraz gór położonych dalej na północ. Nazwa powstała nie od obcisłych spodni, ponieważ takie spotykamy na całej dawnej góralszczyźnie, tylko od ornamentu haftowanego po bokach portek.

Ze względu na charakterystyczny, krój spodni (szerokie, płócienne z mereżką i frędzlami, „strzępkami” u dołu) nazywano ich także gaciorzami lub gaciastymi Kliszczakami. Przy próbie ustalenia podziału przebiegających granic rozdzielających grupy etnograficzne bierze się pod uwagę m.in. poczucie przynależności grupowej mieszkańców. Współcześnie z grupą etnograficzną Kliszczaków identyfikują się mieszkańcy wsi Trzebunia, Stróża, Pcim, Krzczonów, Tokarnia, Skomielna Czarna, Bogdanówka, Więciórka, Więcierza, Lubień. Mieszkańcy Tenczyna uważają siebie za grupę Zagórzan (Toporzan).

Niemniej trudno ostatecznie ocenić – a wymagałoby to przeprowadzenia aktualnych badań terenowych – dla jakiej części mieszkańców regionu nazwa ta jest powszechna i zrozumiała. By ją upowszechnić, a sam folklor Kliszczacki (zresztą słabo zachowany) „wydobyć” spomiędzy wpływów krakowskich i bardzo silnych podhalańskich, lokalni pasjonaci próbują na nowo budować wizerunek tej grupy etnograficznej. W Pcimiu od trzech lat organizowane jest Święto Kliszczaka, regionalny zespół z Tokarni nosi nazwę Kliszczacy, został utworzony Gminny Wortal Tradycji i Kultury, znajdujący się pod adresem www.kliszczacy.pl. Badania nad strojem regionu prowadzi etnograf Urszula Janicka-Krzywda. W ostatnich miesiącach z inicjatywy Andrzeja Słoniny, w Skomielnej Czarnej powstał Oddział Związku Podhalan, do którego – zgodnie z ideą Władysława Orkana – przyjmowani są już nie tylko górale regionu Podhale ale wszyscy górale polscy, w tym i Kliszczacy.

Kliszczacy już na początku XX wieku zatracili swoją regionalną odrębność, podlegając na południu znacznym wpływom podhalańskim, zaś na północy krakowskim, przyjmując jednocześnie szereg elementów kultury Zagórzan. Najdłużej, bo do II wojny światowej odrębności zachowały się w takich wsiach, jak: Sidzina, Bystra. Lubień, Toporzysko, częściowo Tokarnia, Skomielna Czarna, Osielec, Tarnawa, Mucharz. Odrębności te dotyczyły prawie wyłącznie stroju, folkloru muzycznego i słownego. Dzisiaj natomiast można zaobserwować w repertuarze zespołów tego regionu silne wpływy folkloru Podhala.

Natomiast sami Podhalanie i Zagórzanie nie uważali Kliszczaków za prawdziwych górali, a Górale Babiogórscy traktowali ich z pogardą jako zasiedziałych rolników, takich co to się barana boją, tzn. nie są pasterzami, którą to profesją pod Babią Górą uważano za jedyne godne mężczyzny zajęcie (za Urszulą Janicką-Krzywdą, Kalendarz 2001). Oprócz rolnictwa w regionie uprawiano zawody związane z obróbką drewna (ciesielstwo, stolarstwo), trudniono się także powszechnie handlem.